Na ten temat napisane są całe rozdziały książek więc zrozumiałym jest, iż nie jestem w stanie opisać wszystkiego. W skrócie. Pierwsze objawy pokwitania, czyli dojrzewania można podzielić na psychiczne i fizyczne. Te pierwsze dotyczą zachowania i są one bardzo zróżnicowane. Od zwykłych zaburzeń zachowania, okazywania złości wobec otoczenia, czy napadów płaczu, aż po negatywny stosunek do samego siebie, zamykania się w pokoju i twierdzenia, że nikt nie rozumie jego/jej problemu. Mogą jednak być także takie jak zmiana towarzystwa, zapisywanie się na kolejne kursy czy do różnych organizacji. Jest to niczym innym jak poszukiwanie swojej tożsamości. Oczywiście „największymi wrogami” są najbliżsi, czyli rodzice i ew. rodzeństwo, a rację mają tylko koledzy/koleżanki. Objawy fizyczne dotyczą zmian ciała- trądzik, zwiększona potliwość i w końcu pojawienie się owłosienia pod pachami i w miejscach intymnych (dotyczy głównie chłopców). U dziewcząt pierwszym objawem dojrzewania fizycznego jest pojawienie się „pączków” w miejscu gruczołów piersiowych świadczących o rozwoju piersi, a następnie owłosienia łonowego i pod pachami.
Normą jest dojrzewanie od 8 roku życia u dziewcząt i 9- go u chłopców, do 18 roku życia u obu płci. Oczywiście to są tylko normy, wobec czego jeśli w wieku 15-16 lat nie pojawiają się żadne drugorzędowe cechy płciowe – owłosienie łonowe czy wzrost piersi, powinno się zgłosić do lekarza celem oceny wieku kostnego i poziomu hormonów takich jak: gonadoliberyna (GnRH), gonadotropin- lutropiny (LH) i folitropiny )FSH), steroidów płciowych- estrogenów i testosteronu, androgenów nadnerczowych- dehydroapiondesteronu (DHEA) i siarczanu dehydroapiandosteronu (DHEAS), oraz hormonu wzrostu (GH). Pierwsza miesiączka (menarche) pojawia się przeciętnie 2 lata po thelarche (wzrost piersi) – średnio w 12,7 roku życia. U chłopców pierwsze objawy dojrzewania pojawiają się między 9 a 14 rokiem życia (średnio w 11,5 roku) i pierwszym sygnałem jest wzrost wielkości jąder. Pokwitaniowy skok wzrostu następuje w późniejszym stadium.
Istnieje bardzo wiele zaburzeń mogących ujawnić się w czasie okresu dojrzewania. Z uwagi na ograniczone możliwości zwrócę uwagę tylko na kila z nich: nadmierny wzrost, zbyt mały wzrost oraz u dziewcząt- brak pierwszej miesiączki. Przyczyny mogą być hormonalne, genetyczne i rozwojowe.
Prawidłowy wzrost oznacza osiągnięcie wzrostu końcowego ocenianego jako niski, średni lub wysoki, czyli mieszczący się w przedziale od 3 do 97 centyla na siatce centylowej dla polskich dzieci (trzeba pamięć, że istnieją różne normy dla różnych populacji ludzi). W przypadku nadmiernego wzrostu mówimy o wysokorosłości, natomiast o niskorosłości wspominamy w przypadku opóźnienia wzrastania. Najczęstszą przyczyną jest tzw. konstytucjonalnie lub rodzinnie/genetycznie uwarunkowane nadmierne lub opóźnione wzrastanie i dojrzewanie, i każde z nich jest wariantem wzrastania prawidłowego. Spośród dzieci zgłaszających się do lekarza z powodu zaburzeń wzrostu (najczęściej z powodu niskorosłości) ponad 80% stanowią dzieci rosnące według tych dwóch odmian. U podstaw pozostałych 20% mogą leżeć zaburzenia hormonalne i genetyczne. Nadmierny wzrost dziecka może być następstwem zaburzeń hormonalnych, czego pierwszym sygnałem jest przede wszystkim przedwczesne dojrzewanie płciowe występujące 10-krotnie częściej u dziewcząt, mające jednak najczęściej charakter idioipatyczny. Jeśli jednak pojawi się u chłopca to jest niepokojące ponieważ ma często podłoże organiczne. O patologii powiemy w przypadku zwiększonego wydzielania hormonu wzrostu, w wyniku którego będziemy mieli do czynienia z gigantyzmem u młodszych i akromegalią u starszych dzieci. Przykładem wady genetycznej jest zespół Klinefeltera polegający na obecności przynajmniej jednego dodatkowego chromosomu X u meżczyzn. Zespół ten występuje stosunkowo często (nawet 1:1000 męskich urodzeń) i objawia się późno, bo dopiero w okresie osiągnięcia dojrzałości płciowej. U takich chorych uwagę zwraca słabo rozwinięte owłosienie na twarzy i tułowiu, małe prącie oraz małe i twarde jądra. Ponadto tacy chłopcy oprócz wysokiego wzrostu mają skłonność do nadwagi i ginekomastii. Często towarzyszy im niepłodność co stanowi podstawę do rozpoczęcia diagnostyki.
W przypadku niskorosłości wśród przyczyn hormonalnych można wymienić niedobór hormonu wzrostu, czy niedoczynność tarczycy. Genetyczną przyczyną może być np. zespół Turnera, w przypadku którego jeśli pacjent nie ma typowych cech budowy ciała jak „płetwiasta szyja”, będzie rozpoznany z powodu braku pierwszej miesiączki. Choroba polega na całkowitym lub częściowym brakiem jednego z chromosomów X. W tym przypadku pacjentka ma prawidłową macicę ale najczęściej nie ma rozwiniętych jajników.
Rozwojową przyczyną braku pierwszej miesiączki może okazać się zespół Rokitańskiego-Kustnera-Mayera. Polega on na braku rozwoju górnych 2/3 pochwy i macicy. Pochwa ma długość 1-3 cm, a patologia jest zdiagnozowana podczas pierwszego badania ginekologicznego oraz ultrasonograficznego. Drugorzędowe cechy płciowe nie odbiegają od normy. Poza budową pochwy i brakiem macicy kobieta nie różni się od zdrowych.
Lekarzem, do którego powinni się zgłosić rodzice w w/w przypadkach jest pediatra lub endokrynolog.
.Dobry kontakt dziecka z rodzicem w okresie wczesnego dzieciństwa nie zawsze gwarantuje takiej samej relacji w okresie dojrzewania. Przynajmniej pozornie. Bardzo często „na zewnątrz” relacja ta wyglada na „wojnę pokoleń” a w rzeczywistości jest cichym krzykiem dziecka o pomoc, którego to krzyku często rodzice nie słyszą. Świadomy rodzic powinien wziąć powyższe pod uwagę i pomagać dziecku niejako bez jego wiedzy, np. podsuwanie odpowiednich periodyków czy książek, prowadzenie ogólnych rozmów zawierających delikatne uwagi na temat, który rodzic chce poruszyć. Bardzo ważnym jest prowadzenie rozmów nazywając wszystko „po imieniu”, nie pomijając niczego i nie tworząc żadnego „tabu” szczególnie w kwestiach ciała i jego fizjologii. Nie mniej ważna jest umiejętność słuchania, bez dawania rad wprost i bez podnoszenia głosu czy krzyku. Taki sposób prowadzenia rozmowy nie zmusi do niczego a jedynie może wywołać opór i chęć ucieczki (czasem nawet dosłownie). Każdy ma jednak prawo do wyrażania emocji ale o nich także trzeba umieć rozmawiać i nazywać je „po imieniu”, np: „zrobiłeś/łaś mi przykrość”, albo „czuję się źle z powodu tego co usłyszałem”. Bardzo ważną jest także umiejętność dostrzegania sukcesów dziecka i ich chwalenie w połączeniu z brakiem poniżania w przypadku porażki. Dziecko musi wiedzieć, że pomimo wszystko ma oparcie w swoich rodzicach (tak na prawdę ono na to cały czas liczy chociaż nie chce tego okazywać). To wszystko dotyczy oczywiście sfery psychicznej. Co się zaś tyczy kwestii, nazwijmy je „technicznymi”, to fakt iż rodzice także przechodzili ten okres i powinni w delikatny sposób poinformować o tym dziecko. W przypadku dziewczynek matka powinna omówić kwestię miesiączki i higieny w jej trakcie. W przypadku chłopców ojciec powinien pokazać jak się golić czy kupić dezodorant i postawić w zasięgu jego wzroku. Tego typu zachowania mogą pozwolić na ocieplenie relacji w tym jakże trudnym dla dziecka okresie.
Pierwszą wizytę ginekologiczną dziewczynka powinna odbyć dopiero wtedy kiedy będzie tego potrzebowała. Jeśli poprosi o to matkę lub kiedy będzie planowała rozpoczęcie relacji intymnych. Oczywiście taka wizyta jest konieczną w przypadku jakichkolwiek dolegliwości ze strony narządu rodnego, jednak w przypadku ich braku nie ma żadnej potrzeby do badania ginekologicznego dziewicy. Co innego w kwestii poradnictwa z zakresu antykoncepcji czy ochrony przed chorobami przenoszonymi drogą płciową. Taka porada może się odbyć bez konieczności badania fizykalnego ale też tylko w przypadku chęci samej zainteresowanej. Zmuszenie do wizyty u ginekologa może skutkować niechęcią do tychże w przyszłości. Według mojej oceny takie rozmowy powinny być przeprowadzane w szkole podstawowej w ramach lekcji „Wychowania w rodzinie”. Nauczyciel często ma autorytet u dzieci i wiedza przez niego przekazana może okazać się niezbędną przed popełnieniem w przyszłości błędów, chociażby w podjęciu przedwczesnego życia płciowego. Nie ma oczywiście znaczenia czy wizyta taka odbędzie się w ramach NFZ czy prywatnie. Ważne jest, żeby lekarz wiedział jak postępować z młodą kobietą.
Szczepienie przeciwko wirusom HPV leżącym najczęściej u podłoża raka szyjki macicy i krtani powinno być przeprowadzane zarówno u dziewcząt jak i chłopców. Najlepiej, żeby zostało wykonane przed inicjacją płciową. Na całym świecie przyjęto, że wiek 12 lat jest najpewniejszym. Nie ustalono tego dlatego, że większość dziewczynek lub chłopców rozpoczyna współżycie w tym wieku, ale dlatego że dla systemów ochrony zdrowia musi istnieć jakaś stał wartość. Musimy pamiętać także o tym, że szczepienie obejmuje półroczny okres – pierwsze dwie dawki są podawane w odstępie 4 tygodni, a trzecie po sześciu miesiącach od drugiego.
Do każdego szczepienia wymagane jest skierowanie, chyba że wykonującym je jest lekarz na nie kwalifikujący.